نسیم شمال/وطن دوستی مبارز در غبار بیرحم فراموشی به قلم استاد قاسم اشراقی گلپایگانی

خوش خبر باش ای نسیم شمال

که به ما می رسد زمان وصال

___________________________

نسیم شمال

وطن دوستی مبارز در غبار بیرحم فراموشی

از میان مردم سر برآورد، با مردم زندگی کرد و در میان مردم گم شد و شاید هنوز در میان مردم باشد.-(سعید نفیسی)

استاد سعید نفیسی که روانش شاد در مقاله ای در خور تأمّل و تدبّر پیرامون نسیم شمال سنگ تمام می گذارد و آنچه از آن سیّد مظلوم شخصاً دیده و درک کرده با قلمی مرثیه وار بیان کرده که منِ بنده جسته و گریخته فرازهایی از آن مقاله را به محضر مخاطبان اندیشمندمان پیشکش می کنم.

در سال 1282 هجری قمری در قزوین دیده به جهان گشود و تا سال 1330 در قزوین ماند و به سال 1309 به تبریز رفت و ادبیات و علوم زمان خود را با ذکاوت و استعداد شگفتی که داشت به کمال فرا گرفت. شخصیت مورد نظر منِ بنده سیّد اشرف الدین گیلانی ملقب به نسیم شمال طنزپرداز توانا است که هدفش تنها خنداندن و سرگرمی مردم نبود بلکه تحولات سریع اجتماعی در ایران و فشار مستبدان و رنج استعمار و اوضاع نا بسامان آن روزگار و مشاهده ی متملّقین مداح که برای گور شکم و جیفه ی دنیا غرور و فکر و اندیشه و غیرت و شرف خود را قربانی بی کفایتی و فساد اخلاقی شاه قجر می کردند و ظلمی که نسبت به نیمی از جماعت این مملکت یعنی زنان روا می گشت و تحجّر و بی قیدی اهالی قلم به غیر از چند نفری انگشت شمار سیّد را وادار کرد با سرودن اشعار ساده و روان در قالب طنز و کنایه ی با اسامی مستعار لات، لوت، فقیر، جوجه، محروم الحقوق و … قد علم کند و در کنج خانه ی محقّر و درویشی خود با نشر روزنامه ی نسیم شمال نظر مردم خسته و درمانده را به سوی خود جلب و طرفدار روزنامه اش کند. بی جهت نیست که شادروان جمال زاده نویسنده ی نامدار معاصر می گوید: خدمات سیّد این مردم بزرگ در تاریخ انقلاب مشروطه و همچنین تاریخ ادبیات ایران زمین بی شک در اوراق زرین کشور ثبت خواهد شد و تحقیقی گذرا محقق می کند که نسیم شمال با طرح مشکلات مردم و جامعه در نشریه اش همگان را به مطالعه ی شعر و نشریه ترغیب کرد.

در اینجا دو نکته ی مهم را باید گفت:

1-تأثیر شعر از فضای جامعه 2- تأثیر جامعه از شعر

یعنی تأثیری دو سویه که نسیم شمال هر دو را دارا بود چون متعلق به جامعه و مردمی بود که سرنوشتی جز تلخ کامی و سیاه روزی نداشتند و مملکتی که غیر از بیماری فقر و تباهی و شلاق و داغ و درفش سوغاتی برای مردمش نداشت.

سیّد اشرف الدین تنهای تنها بدون سامان و زندگی گرم در گوشه ای تنها تر از تنها به یاد طاعونی که مملکت را گرفته بود تنها با زبان قلم که سلاحش بود مبارزه ای نفس گیر را علیه پلشتی ها آغاز کرد؛ و از خود آثاری بجای گذاشت که امروز  ما درباره اش به داوری می نشینیم زیرا همیشه قضاوت تاریخ مربوط به فرداست.

به این بیت از قصیده ی منِ بنده عنایت فرمایید:

فریب لحظه ی حاضر مخور که قاضی دهر

قضاوتش به ورق های دفتر فرداست

و امروز همان فرداییست که نسیم شمال را نماد آزادی و وطن دوستی و شاعران درباری را جیره خوارانی پست و وطن فروش معرفی می کند.

زنده یاد سعید نفیسی در بخش دیگر مقاله اش به روشنی می نویسد مبارزه ی نسیم شمال اگر تأثیری بیشتر از مبارزات ستار خان و اعوانش نباشد به طور یقین همان قدر در سرنوشت این کشور تأثیر داشت و این حقیقتیست که سیری در احوال شخصی و دیوان این مرد بزرگ بوضوح قابل درک است.

و امّا در مطالعه ی احوال این شاعر از یاد رفته در ذهنم این پرسش پیش میآید که چرا این چنین مرد نامدار و مبارزی نستوه چون او در هاله ای از فراموشی پنهان مانده است تا آنجا که نشانی از قبر آن هم تا چند سال اخیر نبود. باری سیّد اشرف الدین گیلانی به سال 1338 هجری قمری بیست هزار بیت از اشعار طنز و انتقادی خود را که در روزنامه ی نسیم شمال منتشر کرده بود جداگانه بصورت دیوانی از شعر در دو مجلد چاپ و منتشر کرد.

سیّد با اسم مستعار نسیم شمال هرگز عیالی نگرفت و تا پایان عمر تنها و تنها با قلم و کاغذش زندگی کرد و چند نفر از دوستانی که هرازگاهی به دیدنش می رفتند از جمله یحیی ریحان و سیّد ابولقاسم ذره و سیّد عبدالحسین حسابی و گویا سعید نفیسی در جوانی. نویسنده ی مقاله در مورد خوشرویی و بذله گویی و بخصوص مهمان نوازی سیّد نمونه هایی شنیدنی بسیار نقل کرده.

سیّد در واخر عمر سفری به عتبات کرد و پس از زیارت به ایران بازگشت اما اندک اندک به بیماری جنون مبتلا شد و او را به تیمارستان یا به عبارتی دار المجانین بردند و باز نقل است که بعد از مدتی بهبود یافت و آزاد شد اما استاد نفیسی این قول را درست نمی داند بلکه معتقد است سیّد همچنان در دارالمجانین بود تا به طور مشکوکی چشم از جهان فرو بست و او را در محلی گمنام و بی خبر دفن کردند. اما چندیست به همّت برخی افراد متعهد و خیر اندیش قبر او را در آرامستان شهر ری در میانه ی قبرستان ابن بابویه ی شهر ری یافته اند که بر سنگ کهنه ی آن تاریخ مرگش بیست و نه اسفند 1312 حک شده است. توضیح می دهم که پس از خاموشی سیّد نشریه ی نسیم شمال به مدد محسن حریرچیان و دو تن دیگر چاپ و منتشر گردید. در ضمن غیر از نسیم شمال کتاب کم حجمی با نام عزیز و غزال در شرح عشقی نافرجام تدوین گردیده است.

کلام آخر اینکه توصیه می شود طالبان مطالب ادبی طنزگونه ی روزگار گذشته از مطالعه ی دیوان نسیم شمال غفلت نورزند.

باز استاد نفیسی می نویسد اشعار او از هر عطر دلآویزی عطراگین تر، از هر عشق سوزانی در دل مردم جاری تر و سِحری در سخن او بود که من در سخن هیچ کس ندیدم. این مرد جادوگری بود که با ارواح مردم طبقه ی سه این کشور سر و کار داشت. در این بخش روی سخن استاد نفیسی با جوانان است و منِ بنده توصیه می کنم به گونه ای شایسته جوانان برومند این مرد بزرگ را در ترازوی داوری قرار دهند و برای شناخت او کوشش کنند.

و امّا شما مخاطب ارجمند به طور یقین بخاطر مبارکتان هست که شکر از نعمت کمترین وظیفه ای است که بر عهده ی هر انسانی موجود است. اکنون که ما اهالی این سرزمین از نعمت آزادی برخورداریم و در عرصه ی گیتی بسیار سخن برای گفتن داریم از فضای مناسب و مساعد کشورمان برای ارتقای علم و ادب و اقتصاد و پیشرفت کشور بکوشیم که دین و غیرت به ما چنین حکم می کند. این آزادی و رهایی که محصول نهضت رهایی بخش و خون شهدای ماست را بدرستی پاس داریم. ان‌شاء‌ا…

در خاتمه منِ بنده و شما مخاطبان گرامیم دل می دهیم به یک تکّه از شعر نسیم شمال که فضای روزگار او را تداعی می کند.

ای غرق در هزار غم و ابتلا وطن

ای در دهان گرگ اجل مبتلا وطن

ای یوسف عزیز دیار بلا وطن

قربانیان تو همه گلگون قبا وطن

بی کس وطن، غریب وطن، بی نوا وطن

روز و روزگارتان تا همیشه ی ایام فرخ باد

توضیح:

منابع قابل استفاده در مورد نسیم شمال

1- از صبا تا نیما جلد 2 یحیی آریان پور

2- لغتنامه ی دهخدا جلد 13

3- مقاله ی استاد سعید نفیسی(مقدمه ی دیوان)

4- مشاهیر معاصر به قلم علی میر انصاری چاپ 1376

به قلم استاد قاسم اشراقی گلپایگانی