جدیدترین جزئیات برنامه شکنجه سیا؛ از طراحان برنامه تا روش‌های شکنجه

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بیان گلپایگان، کمیته اطلاعاتی مجلس سنا روز سه‌شنبه، سالها پس از حوادث بحث‌انگیز یازدهم سپتامبر سال 2001 خلاصه‌ای حدوداً 600 صفحه‌ای را از گزارش خود درباره توسل سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به آنچه آمریکایی‌ها به آن «فنون ارتقا یافته بازجویی» (enhanced interrogation techniques) می‌گویند منتشر کرد.

فنون ارتقا یافته بازجویی عبارتی ابداعی به‌جای واژه «شکنجه» اما به‌منظور اجتناب از پذیرش الزامات حقوقی مرتبط با آن است؛ کلیدواژه‌ای که دولت آمریکا بارها با متهم کردن کشورهای دیگر به آن تلاش کرده خود را در اذهان عمومی ناجی بشریت و رهبر مسائل انسانی معرفی کند. اما اکنون افشا شده سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) پس از اتفاقات 11 سپتامبر در لفافه مبارزه با تروریسم بسیاری از کسانی را که ادعا می‌کند «مظنونین به اقدامات تروریستی» بوده‌اند با این روشها در زندان‌های مخفی خود در کشورهای مختلف شکنجه کرده است.

گزارش روز سه‌شنبه اگرچه اکنون سندی رسمی و داخلی برای تأیید توسل سازمان سیا به روشهای شکنجه برای بازجویی به شمار می‌رود اما شاید تنها جزئیات بیشتری به آنچه تا کنون در این باره افشا شده‌اند بیفزاید. بسیاری از مستندات مربوط به روشهای شکنجه سیا، سازوکارها و اهداف طراحی این شکنجه‌ها توسط تیم‌های تخصصی، زندان‌های مخفی آمریکا در خاک کشورهای مختلف و غیره و غیره پیش از این از منابع مختلف، از جمله قربانیان شکنجه‌ها بازگو شده‌اند.

این گزارش نگاهی است مستند به مهمترین جنبه‌های برنامه شکنجه و اعتراف گیری سازمان سیا که در سند منتشر شده روز سه‌شنبه کمیته اطلاعاتی سنا آورده شده‌اند. تلاش شده است با استناد به منابع قابل اعتماد جزئیات بیشتری به موارد طرح شده در این گزارش اضافه شود.

شکنجه‌گاه‌های سیا: «دموکراسی‌های» اروپایی میزبان سیاه‌چال‌های «حقوق بشر»

در خلاصه منتشر شده گزارش کمیته اطلاعاتی مجلس سنا به‌دلایل امنیتی نامی از هیچ کشوری به میان نیامده است، اما برای آنها که اخبار مربوط به شکنجه‌های سازمان سیا را دنبال می‌کنند شنیدن نام این سازمان کنار کشور لهستان انبوهی از نام‌های دیگر را تداعی می‌کند: «ابوزبیده»، «عبدالرحیم النشیری»، «خالد شیخ محمد» و «فرودگاه بین‌المللی ستیزتنو ستیزمان» تنها چند تا از این نام‌ها هستند.

البته چنانکه در ادامه هم خواهیم دید، لهستان و فرودگاه بین‌المللی «ستیزتنو ستیزمان» تنها میزبان زندان‌های بدنام سازمان سیا که به «سایت‌های سیاه» یا «زندان‌های مخفی» معروف شده‌اند نبوده اما به‌دلایلی یکی از مهم‌ترین آنها به شمار می‌رود. لهستان اولین کشور از میان چند کشور دیگر این قاره مانند رومانی بوده که با نقض تعهداتش در معاهدات حقوق بشری به درخواست آمریکا برای میزبانی شکنجه تن داده است. «خالد شیخ محمد»، یکی از مظنونان تروریسم در این کشور 183 بار با روش غرق مصنوعی شکنجه شده است (منبع: روزنامه واشنگتن‌پست، 23 ژانویه 2014).

گفته می‌شود آمریکا و لهستان به‌موجب یک قرارداد مخفیانه وارد همکاری در این پروژه شده‌اند. روزنامه آمریکایی واشنگتن‌پست داستان همکاری‌های سیا و لهستان را از قول منابع مطلع این‌طور نقل می‌کند:

داستان فرودگاهی در لهستان که مقر یکی از بدنام‌ترین زندان‌های تاریخ آمریکا شد با دستگیری «زین‌العابدین محمد حسین»، معروف به «ابوزبیده» در مارس سال 2002 آغاز شد. آمریکا به پناهگاهی برای مخفی کردن وی که ادعا می‌شد با القاعده ارتباط دارد نیاز داشت. کامبوج و تایلند به سازمان سیا قول همکاری دادند. سپس مأموران سازمان سیا به مقامات بالادست خود اطلاع دادند که مکانی که کامبوج پیشنهاد داده پر از مار است بنابراین ابوزبیده به تایلند منتقل شد.

چند ماه بعد از دستگیری ابوزبیده، سازمان سیا، «عبدالرحیم النشیری» را هم با ادعای دست داشتن در حمله‌ای علیه یک کشتی آمریکایی در یمن دستگیر و به زندانی که وی در آن قرار داشت منتقل کرد.

زندان تایلند کوچک بود و سازمان سیا به مکانی بزرگ‌تر و بهتر نیاز داشت؛ بنابراین سیا دست به دامن سازمان‌های اطلاعاتی کشورهای خارجی شد. سازمان اطلاعات لهستان، خبرهای خوبی برای سیا داشت و در 5 دسامبر سال 2002 این دو زندانی به این کشور قاره سبز انتقال داده شدند. مقامات آمریکا سپس زندان خود در تایلند را بسته تمامی نشانه‌های حضور سازمان سیا در آنجا را پاک کردند.

«محمد ابوزبیده» یکی از زندانیان مظنون به تروریسم است که از سال 2002 زندانی آمریکا است و بارها شکنجه شده است. سازمان سیا در سال 2005 نوارهای ویدئویی بازجویی از او را نابود کرده است.

چند ماه بعد از این گزارشِ روزنامه واشنگتن‌پست، دادگاه حقوق بشر اروپا با صدور رأی علیه کشور لهستان به‌خاطر همکاری آگاهانه با شکنجه سازمان سیا آن را تأیید کرد. (منبع: شبکه خبری الجزیره، 24 جولای 2014)

علاوه بر لهستان ادعاهایی درباره زندان‌های مخفی سیا در چند کشور دیگر هم وجود دارد. در سال 2011، خبرگزاری آسوشیتدپرس و رسانه‌های آلمانی با انتشار گزارشی از زندان‌های مخفی این سازمان در رومانی پرده برداشتند. (منبع: بی‌بی‌سی، 8 دسامبر 2011) مطابق این گزارش، ساختمان «اداره ملی بایگانی اطلاعات محرمانه» در رومانی که مأموریت نگهداری اطلاعات محرمانه اتحادیه اروپا و ناتو را به‌عهده داشته در اختیار سازمان سیا قرار گرفته است.

از زندان‌های مخفی سازمان سیا که بگذریم برخی از زندان‌های تحت اداره این سازمان در کشورهای دیگر هستند که شهرت بیشتری یافته‌اند و شواهد شکنجه در آنها هم آشکارتر است. این زندان‌ها که نام برخی از آنها در گزارش جدید مجلس سنا هم آورده شده عبارتند از: زندان «گوانتانامو»، در کوبا؛ زندان «بگرام» در افغانستان؛ البته در این گزارش، اشاره‌ای به زندان «ابوغریب» در عراق که آن هم از جمله پایگاه‌های شکنجه سازمان سیا در زمان جنگ آمریکا در عراق بوده نشده است.

دستهای آلوده: شرکای جرم در تدوین برنامه شکنجه سیا

جورج دبلیو. بوش در حال اهدای «مدال آزادی رئیس‌جمهور» به «جورج تنت»، مدیرکل اسبق سازمان سیا

چنان‌که پیش از این هم آشکار شده بود و در گزارش جدید کمیته اطلاعاتی هم آمده است سازمان سیا توسعه برنامه اعتراف‌گیری خود را به دو روان‌شناس واگذار کرد که پیش از آن تجربیاتی در برنامه‌ای از نیروی هوایی آمریکا موسوم به «بقا، طفره، مقاومت و گریز» یا SERE (سرواژه‌ای متشکل از حروف اول نام برنامه موسوم به “Survival, Evasion, Resistance and Escape”) داشتند.

برنامه SERE در زمان پایان جنگ جهانی دوم (1950 تا 1953) طراحی شده بود و هدف از آن ارائه آموزش‌هایی به پرسنل نظامی آمریکا برای مقاومت در برابر بازجویی‌های «دشمن» در زمان اسارت در جنگ بود.

در خلاصه‌ای که از گزارش سنا منتشر شده نام این دو روان‌شناس با اسامی مستعار «گریسون سوئیگرت» و «هامرت دانبار» ذکر شده است، اما رسانه‌های آمریکایی از جمله روزنامه «نیویورک‌تایمز» و شبکه خبری «ان‌بی‌سی نیوز» هویت واقعی آنها را فاش کرده‌اند: «جیمز ای. میشل» و «بروس یسن» دو روان‌شناسی بوده‌اند که برنامه شکنجه سیا را بر اساس اصول روان‌شناسی و مبتنی بر اصل «درماندگی آموخته شده» طراحی کرده‌اند.

جیمز میشل و بروس یسن روان‌شناسانی هستند که با طراحی برنامه شکنجه سازمان سیا بیش از 80 میلیون دلار دریافت کردند

در گزارش کمیته اطلاعاتی سنا ضمن بیان اینکه به این دو روان‌شناس قبل از اتمام قراردادشان در سال 2006 مبلغ 81 میلیون دلار پرداخت شده درباره آنها تصریح کرده است: «این روان‌شناس‌ها با استفاده از این تکنیک‌ها، خودشان شخصاً از بعضی از مهم‌ترین زندانی‌ها بازجویی به عمل می‌آوردند».

البته نامهایی که در گزارش کمیته اطلاعاتی سنا به آنها اشاره شده به این دو نفر محدود نمی‌شوند و شاید بتوان گفت این دو روان‌شناس تنها مجریان طرح گسترده‌تری بودند که افرادی بسیار مهم‌تر به آنها واگذار کرده بودند. نامهای زیر، مهم‌ترین افراد دخیل در برنامه شکنجه سازمان سیا بوده که در گزارش روز سه‌شنبه سنا نام آنها آورده شده است. در برخی از بخش‌های گزارش مورد نظر نقش آنها در شکنجه‌های سیا ذکر نشده‌اند اما جست‌وجوی اندکی کافی است تا سابقه آنها در این زمینه هم آشکار شود.

• «جورج تنت» ــ مدیر سازمان سیا از 1997 تا 2004

آقای «تنت» در مقام رئیس سازمان سیا وظیفه اجرای این برنامه شکنجه را به‌عهده داشته است. وی در 23 ژانویه سال 2003 استفاده از برخی از روشهای شکنجه برای اعتراف‌گیری از متهمان مظنون به تروریسم را تأیید کرده است. این روشها را از زبان خود او بخوانید:

«این تکنیک‌ها عبارتند از قبضه توجه، محصور کردن، سیلی به صورت، زندان در فضای تنگ، نگاه داشتن در وضعیت‌‌های استرس‌آور، محرومیت از خواب بیش از 72 ساعت، استفاده از حشرات غیرمضر، غرق مصنوعی و تکنیک‌هایی که می‌توان آنها را به‌موجب پاراگراف 4 در زیر تأیید کرد».

«تنت» ماهها بعد از اینکه از این تکنیک‌ها علیه دست‌کم یک زندانی به‌نام «ابوزبیده» استفاده شده بود به‌طور رسمی به استفاده از آنها اعتراف کرد. در دسامبر سال 2004، جورج دبلیو. بوش، رئیس جمهوری وقت آمریکا به وی مدال آزادی رئیس جمهور را اهدا کرد.

• جورج برنان ــ مدیر سازمان سیا از سال 2013 تاکنون

برنان از سال 2003 مدیر سازمان سیا و معاون اجرایی «تنت» در زمان تدوین برنامه شکنجه مورد نظر بوده است. نام وی چندین بار در گزارش سنا آمده است. هنوز مشخص نیست که او چه نقشی در آن سالها در این برنامه شکنجه داشته است. خود آقای برنان گفته است از جمله منتقدان این شکنجه‌ها بوده است اما نمایندگان جمهوری‌خواه مجلس سنا می‌گویند هیچ شواهدی درباره این ادعا وجود ندارد. به‌علاوه اینکه چند ماه پیش افشا شد وی اقدام به جاسوسی از محققان کمیته اطلاعاتی سنا در حین انجام تحقیقات مربوط به این شکنجه‌های جاسوسی کرده است؛ اقدامی که به‌خاطرش مجبور به عذرخواهی شد.

• «جان یو» و «جی بایبی» ــ دادستان‌های ارشد دادگستری

«یو» و «بایبی» وکلای دادگستری بودند که در آگوست سال 2002 تأیید رسمی قانونی برای شکنجه صادر کردند. آنها همچنین مدتی قبل‌تر، شکنجه ابوزبیده را مجاز دانسته بودند. طبق استدلال این دو، اختیارات ذاتی رئیس جمهور در زمان جنگ توسل وی به شکنجه را به‌گونه‌ای که منجر به نقص عضو عمده، نقص کارکرد بدنی یا مرگ نشود قانونی می‌داند.

علی‌رغم اینکه در گزارش تازه منتشر شده مجلس سنا تأکید شده سازمان سیا، وزارت دادگستری را درباره شدت و گستره این برنامه شکنجه فریب داده است استدلال این دو وکیل ارشد قوه قضائیه ظاهراً نشان می‌دهد چندان هم به این فریبکاری نیازی نبوده است.

• «جان ریزو» ــ مشاور اسبق سیا  

وی که در زمان تدوین برنامه شکنجه مورد نظر یکی از وکیلان بلندپایه سیا بوده خودش را یکی از «معماران اصلی حقوقی این برنامه» توصیف کرده است.

• «آلبرتو گونزالس» ــ مشاور کاخ سفید

وی در آن زمان مشاور کاخ سفید بود اما در سال 2005 به مقام وزارت دادگستری آمریکا رسید. گونزالس همان کسی است که بستر دور زدن وزارت دادگستری برای صدور مجوز اجرای این فنون شکنجه را فراهم کرده است.

• «کاندولیزا رایس» ــ مشاور امنیت ملی

در جولای سال 2002 یک ماه قبل از آنکه «یو» و «بایبی» بستر قانونی استفاده از شکنجه‌ها را فراهم آورند خانم «رایس» به سازمان سیا اجازه داده بود «ابوزبیده» را با روش غرق مصنوعی شکنجه کند. این دستور خانم رایس، چنانکه در گزارش کمیته اطلاعاتی سنا هم تصریح شده اولین مجوز رسمی دولت آمریکا برای استفاده از این فنون شکنجه بوده است.

• «خوزه رودریگز» ــ رئیس بخش ضدتروریسم سازمان سیا

رودریگز حدود 100 نوار ویدئویی ضبط‌شده از جلسات بازجویی را نابود کرد. در واقع همین اقدام رودریگز ــ که به‌ادعای خودش به‌طور خودجوش و بدون هیچ دستوری از طرف مقامات بالاتر انجام می‌شد ــ بود که نمایندگان سنا را برای تحقیق و تفحص بیشتر درباره این موضوع تحریک کرد.

فنون مورد استفاده برای شکنجه زندانیان

تمامی این فنون از گزارش منتشر شده مجلس سنا استخراج شده‌اند. لازم به ذکر است که بیشتر این روشها پیشتر در منابع مختلف مورد اشاره قرار گرفته بودند اما برخی از آنها هم برای اولین بار ذکر می‌شوند.

تغذیه و تأمین آب از طریق روده

پیش از این در گزارش‌های مربوط به استفاده سیا از روشهای شکنجه به این مورد اشاره نشده بود. در سند کمیته اطلاعاتی سنا افشا شده دست‌کم 5 زندانی با این روش شکنجه شده‌اند.

در این گزارش نحوه تغذیه روده‌ای «عبدالرحیم النشیری»، یکی از مظنونان به تروریسم به‌تفصیل شرح داده شده است. استفاده از این روش، در مواردی صورت گرفته که شرایط پزشکی آن را ایجاب نمی‌کرده است. بازجوی اصلی «خالد شیخ محمد»، از قربانیان این شکنجه به وی گفته استفاده از این روش صرفاً برای نشان دادن «کنترل کامل» بازجو بر تمامی جنبه‌های زندگی زندانی اعم از غذا خوردن و نوشیدن آب صورت می‌گیرد.

حصر در جعبه

دولت جورج بوش در پرونده «ابوزبیده» قرار دادن زندانی در جعبه‌ای تنگ به‌قصد محدود کردن حرکات فرد زندانی را تأیید کرده بود. ابوزبیده به کمیته اطلاعاتی سنا گفته در یک دوره فشرده بازجویی در سال 2002 در افغانستان چندین بار در جعبه‌های تنگ متفاوت قرار گرفته است. به‌گفته این قربانی شکنجه وی هنگام قرار گرفتن در این جعبه‌ها برای تنفس مشکل داشته و زخم‌های روی زانوهایش بار دیگر سر باز کرده‌اند.

استفاده از آب سرد

بعضی از افرادی که کمیته اطلاعاتی سنا با آنها مصاحبه کرده گفته بدن آنها بارها در خلال بازجویی در آب سرد فرو برده شده است. یکی از قربانیان این روش شکنجه گفته در دو هفته اول بازداشتش در افغانستان بدن برهنه وی بعد از ریختن آب سرد در پلاستیک پیچانده شده و برای چندین دقیقه داخل پوششی از آب سرد نگه داشته شده است.

طبق گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، در نوامبر سال 2002 «گل رحمان»، از مظنونان به تروریسم در افغانستان در یکی از زندان‌های مخفی سازمان سیا در شمال کابل بر اثر سرمای مفرط بدن جان باخت. رحمان در زندانی سرد، در حالی که بدنش از کمر به پایین برهنه بود رها شده بود.

در گزارش مجلس سنا به جزئیات بیشتری از مرگ رحمان اشاره شده و روشهای مورد استفاده برای بازجویی از او هم آورده شده‌اند. روشهای مورد استفاده برای بازجویی از وی «48 ساعت محرومیت از خواب، اضافه بار حسی، قرار گرفتن در تاریکی محض، قرار گرفتن در انزوا، دوش آب سرد و رفتار خشن» را شامل می‌شدند.

بنا به این گزارش، سازمان سیا در ابتدا استفاده از این روشها را تأیید نکرد، اما یک روز قبل از مرگ رحمان یک مأمور سیا دستور داد که او به دیوار سلولش زنجیر شود و در حالی که بدنش از کمر به پایین برهنه بود روی زمین سرد بنشیند. در اینجا، سازمان سیا استفاده از فنون شکنجه را قبول کرده بود.

افسر سازمان سیا که این دستور را صادر کرده بود، هرگز جریمه نشد و حتی چهار ماه بعد به‌خاطر «تداوم در انجام کارهای فوق‌العاده» مبلغ 2500 دلار پاداش نقدی دریافت کرد.

غرق مصنوعی

در این روش شکنجه فرد به‌گونه‌ای روی یک تخته چوبی قرار داده می‌شود که پاهایش بالاتر از سرش قرار بگیرند و پارچه‌ای هم روی صورتش انداخته می‌شود تا بینی و دهانش پوشانده شود. با ریختن مداوم آب روی پارچه امکان تنفس از فرد گرفته می‌شود و در وی حس غرق شدن و ترس ایجاد می‌شود.

این فرایند به‌مدت 40 ثانیه اجرا می‌شود و بارها از آن در خلال بازجویی‌ها استفاده شده است.

ابوزبیده 83 بار و خالد شیخ محمد 183 بار با این روش شکنجه شده‌اند.

قرار دادن در وضعیت‌های استرس‌آور

10 نفر از زندانیان به کمیته اطلاعاتی سیا گفته‌اند که آنها در وضعیت ایستاده به سقف زنجیر شده و گاه تا سه روز در همین حالت نگه داشته شده‌اند. بعضی از زندانیان هم در حالتی که دستهای‌شان بالای سرشان باز بوده به زمین زنجیر شده‌اند.

سه نفر از قربانیان مورد مصاحبه گفته‌اند مجبور شده‌اند در همین وضعیت‌ها ادرار و مدفوع کنند و بین نجاست خودشان رها شده‌اند.

این شکنجه برای ایجاد خستگی در ماهیچه، ایجاد ناراحتی‌های بدنی و خستگی که مقاومت روانی فرد در برابر بازجو را کاهش می‌دهند طراحی شده بودند.

محرومیت از خواب

زندانیان طبق روندی متداول از خواب محروم می‌شدند و این روش یکی از روش‌های اصلی برای اعتراف‌گیری بوده است. بسیاری از این فنون با سایر روشهای شکنجه نظیر استفاده از وضعیت استرس‌آور و غیره استفاده می‌شده‌اند.

یکی از معمول‌ترین روش‌ها برای جلوگیری از خوابیدن زندانیان پخش موزیک با صدای بلند و ایجاد صدای مداوم بوده که گاه در 24 ساعت روز تداوم داشته است. برخی از سلولها هم به‌عمد سرد نگاه داشته شده بودند تا از خوابیدن زندانیان جلوگیری شود. سازمان سیا مجوز داشته زندانی‌ها را تا 180 ساعت بیدار نگاه دارد.

11 نفر از 14 نفر مورد مصاحبه گفته‌اند برای آنها از روش محرومیت از خواب استفاده شده و یک نفر گفته وقتی می‌خوابیده نگهبان می‌آمده و روی صورتش آب می‌پاشیده است.

برهنگی اجباری

سازمان سیا بعضی از تکنیک‌های شکنجه را اقداماتی برای «شرطی کردن» زندانی‌ها می‌دیده که با هدف عادت دادن زندانی‌ها به وضعیت درماندگی خودشان طراحی شده بوده و قرار نبوده به خودی خود و به‌طور مستقل ارزشی از لحاظ کسب اطلاعات داشته باشند، مثلاً محرومیت از خواب جزو همین تکنیک‌ها بوده است. تکنیک دیگر در همین راستا، برهنه کردن زندانیان بوده است؛ آن‌طور که در یادداشتی از وزارت دادگستری آمریکا در سال 2005 به سازمان سیا آمده است استفاده از تکنیک برهنه کردن این مزیت را دارد که می‌توان بعد از همکاری زندانی‌ها فوراً با دادن لباس به آنها به آنها پاداش داد و تشویقشان کرد.

تسنیم