ناشناختگی در عصر ارتباطات

باسمه تعالی
ناشناختگی در عصر ارتباطات
به گزارش خبرگزاری بیان، جامعه کوچک روستائی و محلی، از ویژگی شناخت عمومی افراد نسبت به یکدیگر برخوردار است. بالا بودن همبستگی اجتماعی در چنین جوامعی، احساس نیاز فرد به تأئید و حمایت دیگران را بالا برده و مانع از ارتکاب رفتارهائی می‎گردد که سلب حمایت دیگر أعضای جامعه و چه بسا انزجار و قطع ارتباط ایشان را به‎دنبال داشته باشد. بخش مهمی از این همبستگی، مرهون آشنائی و ارتباط رو در رو است. شناخته شده بودن در کنار احساس نیاز به منزلت اجتماعی، عاملی بازدارنده در کنترل رفتار و گفتار در ارتباطات حقیقی و مجازی به‎شمار می‎رود.

عصر ارتباطات و شکل‎گیری شبکه مجازی را می‎توان عصر ارتباط فراگیر ناشناخته نامید. ناشناختگی، ویژگی مشترک شهرنشینی و ارتباط مجازی است که به موازات شکل‎گیری کلان‎شهرها و شبکه‎های اجتماعی، گسترش پیدا کرده است. گسترش ناشناختگی، ارتباط معناداری با گسترش ناهنجاری اجتماعی دارد. جامعه‎شناسان، اذعان دارند که مهاجرت به شهر و حضور در فضاهای عمومی بزرگ که افراد ناشناس به‎مانند موزائیک‎های بی‎ارتباط در کنار یکدیگر قرار می‎گیرند، عامل کاهش فشار هنجاری بوده و زمینه هنجارشکنی را فراهم می‎کند. روی دیگر معنائی این گزاره آن است که فشار هنجاری ناشی از شناخته شده بودن، عموماً مانع از ارتکاب جرم و رفتارهای ناهنجار اجتماعی است.

افراد در ارتباط فراگیر ناشناخته، بدون آن‎که از سوی مخاطبان مورد شناسائی قرار گیرند حضور اجتماعی خود را تداوم بخشیده و به ارتباط و تبادل نظر می‎پردازند. از یک منظر می‎توان این ناشناختگی را مثبت ارزیابی کرد چرا که حرف حق و باطل صرفاً با تکیه بر قوت محتوائی و قدرت استدلالی و بدون توجه به گوینده آن مورد قبول یا انکار قرار می‎گیرد. از این منظر می‎توان عصر ارتباطات را عصر توجه به گفته‎ها به‎جای توجه به گوینده‎ها قلمداد کرد «خُذِ الْحِکْمَهَ مِمَّنْ أَتَاکَ بِهَا وَ انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَى‎ مَنْ‎ قَالَ‎».

اما جنبه منفی این ناشناختگی را نیز نباید از نظر دور داشت. در این فضای تاریک و آکنده از ابهام، هر فردی می‎تواند با قرار گرفتن در حاشیه‎ای امن، هر سخن درست و نادرستی را به زبان آورده و منتشر کند. عصر ارتباطات ناشناخته را باید بستر وقوع بزه (کجروی) اعتقادی و رفتاری دانست. امروزه فضای مجازی با وجود مزایای بسیاری که دارد خود به کتاب ضلال و عامل انتشار بی‎ایمانی و گمراهی فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و سیاسی بدل شده است.

هر چه از فضای محدود جوامع کوچک روستائی فاصله می‎گیریم به‎موازات کاهش فشار هنجاری غیر رسمی از طریق نظارت بیرونی بستگان و همسایگان و آشنایان، امکان اعمال فشار هنجاری رسمی از سوی قانون و نهادهای متولی کنترل اجتماعی، افزایش می‎یابد. مدیریت فضاهای گسترده عمومی در جامعه مدرن امروزی، از طریق تلفیق دو روش مذکور و با شناسائی دو مرحله‎ای افراد به ضمیمه برخورد قانونی و رسمی با متخلفین صورت می‎گیرد. نصب پلاک‎های شناسائی برای وسائل نقلیه و صدور کارت ملی برای افراد، امکان شناسائی متخلفین با مراجعه به این اسناد را فراهم می‎کند. از آن‎جا که این شناسائی دو مرحله‎ای به تنهائی نمی‎تواند بازدارنده باشد ناگزیر باید فشار هنجاری رسمی از طریق قانون را به آن الحاق کرد. هنگامی که فرد بداند به دنبال ارتکاب ناهنجاری در جامعه، قابل شناسائی بوده و تحت تعقیب و مجازات قانونی قرار می‎گیرد، از تخلف پرهیز خواهد کرد.

اما واقعیت این است که با این وجود هنوز فضای عمومی جوامع مدرن به‎میزان زیادی از سلامت فضای محدود جوامع کوچک سنتی فاصله دارد. ویژگی فشار غیر رسمی هنجاری این است که محدود به ارتکاب جرم نبوده و افراد را از ارتکاب به رفتارهای غیر اخلاقی و غیر عرفی نیز باز می‎دارد. این در حالی است که در روش تلفیقی، نمی‎توان برای اَعمال غیر مجرمانه و در عین حال غیر اخلاقی یا غیر عرفی، مجازات تعیین کرد. ضمن توجه به این مهم که جرم‎انگاری همه رفتارهای غیر اخلاقی و غیر عرفی نیز به‎لحاظ اجرائی، اقدامی غیر ممکن یا بسیار دشوار قلمداد شده و مورد پذیرش افکار عمومی و نهادهای مسؤول قرار نمی‎گیرد.

افزایش فشار هنجاری غیر رسمی از طریق امر به معروف و نهی از منکر در فضای واقعی، می‎تواند یکی از راهبردهای پیشگیری از ناهنجاری در جوامع گسترده باشد. اگر فردی که مرزهای اخلاقی جامعه را به‎طور علنی زیر پا می‎گذارد با نگاه و زبان و رفتار اکثریت جامعه، مورد اعتراض و نهی از منکر قرار گرفته و چه بسا با محرومیت‎های خودجوش اجتماعی مواجه شود؛ در رفتار خود تجدید نظر کرده و با اصلاح خویش در مسیر جامعه‎پذیری فرهنگ صحیح عمومی قرار می‎گیرد.

با این وجود باید اذعان داشت که این راهبرد نیز نمی‎تواند از کارآمدی قابل توجهی در فضای مجازی برخوردار باشد. بازگشت به ویژگی جوامع محدود و حضور شناخته شده و تابلودار اجتماعی را باید از جمله مهم‎ترین راهبردها در مدیریت فضای مجازی به‎شمار آورد. جمع‎های محدود شبکه‎های اجتماعی را می‎توان از طریق خروج از ناشناختگی، به‎خوبی مدیریت کرد. حضور شناسنامه‎دار فرد در یک اجتماع محدود، می‎تواند مانع از تخلف و ارتکاب ناهنجاری و اقدام و بیان ناشایست گردد.

بیائیم حتی اگر حضور ما در فضای گسترده مجازی، با تکیه بر الزام‎های قانونی عام یا خاص، منوط به معرفی نیست خودمان از این اهرم اجتماعی، مانعی در برابر هوای نفسانی خویش ایجاد کرده، اسب سرکش مایل به ارتکاب ناهنجاری گفتاری و عملی را با لجام شناسائی، به بند فشار غیر رسمی هنجاری بکشیم و از این رهنمود قرآنی غافل نباشیم که هیچ‎یک از ما از تمایل به بدکاری و ارتکاب ناهنجاری در فضای مجازی ایمن نیستیم و باید داوطلبانه، سدهای محکمی در برابر آن ایجاد کنیم «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی‎ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحیمٌ» «و من نفس خود را تبرئه نمى‎کنم، چرا که نفس قطعاً به بدى امر مى‎کند، مگر کسى را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است» [یوسف؛ 53].