چگونه انتخاب درست ساختگاه قنات «ویر»، سکونتگاه مدنی را در گلشهر گلپایگان ایجاد نمود؟! (پژوهشگر حسین مقدسی)

یکی از قنوات شهرستان گلپایگان که بعد از قنات سفالزن، پرآب ترین قنات این شهر محسوب میشده، قناتی است موسوم به «ویر» در روستای کنجدجان، مرکز بخش گلشهر از توابع شهرستان گلپایگان. آبدهیهایی که از این قنات در گزارشهای مختلف آماربرداری ثبت گردیده، متغیّر بوده و آبدهی ای بین 200 تا 300 لیتر بر ثانیه از آن مکرراً گزارش شده است؛ لیکن در سالهای اخیر به علت حفر چاه در بالادست و کاهش میزان نزولات جوّی، این قنات خشک گردیده است. برای نگارنده در حین انجام عملیات صحرایی در شهرستان گلپایگان، همیشه این سؤال بوده که چگونه میشود که قنات مزبور تا این میزان آبدهی داشته باشد و نتیجتاً با فراهم نمودن این میزان آب، توانسته است سکونتگاه نیاکان مردم روستای کنجدجان را شکل دهد؟

برای یافتن جواب این پاسخ میبایست به موقعیّت ساختگاه قنات ابتدا از منظر وضعیّت آب زیرزمینی و از آن مهمتر، جهت و راستای حفر قنات، توجه نمود.

مظهر قنات مذکور در ابتدای روستای کنجدجان قرار دارد و میله های حفر شده دارای روند و راستای جنوب-جنوب غربی هستند. در رابطه با وضعیّت آب زیرزمینی در این منطقه میتوان بیان نمود که در بخش جنوب غربی منطقۀ یاد شده، یک مخروط افکنۀ بزرگ قرار گرفته است. مخروط افکنه ها دارای رسوبات درشت دانه بوده و طبیعتاً از لحاظ مباحث هیدروژئولوژیکی از وضعیّت بسیار مناسبی از نظر میزان آبدهی برخوردارند. از سوی دیگر، آوردِ سالیانۀ آب زیرزمینی از بخش جنوبی، ابتدا در مخروط افکنۀ مذکور تخلیه شده و سپس به صورت تدریجی دشت گلپایگان را تغذیه مینماید (در حقیقت جهت جریان آب زیرزمینی در این منطقه دارای راستای تقریبی جنوبی-شمالی است). لذا یک محیط ایده آل از منظر آب زیرزمینی در منطقۀ ذکر شده شکل گرفته است.

اما مورد دوم یعنی جهت و راستای حفر قنات، حال باید به این سؤال پاسخ داد که چرا قنات مذبور با این روند و راستا (جنوب غربی) حفر گردیده است؟

جواب را باید در این نکته دانست که همواره بیشینۀ برداشت از آب زیرزمینی در حالتیست که حفاری کوره های (تونل) قنات عمود بر جهت حرکت آب زیرزمینی صورت گیرد؛ زیرا بیشترین سطح مقطع مفید در این حالت شکل میگیرد و آب زیرزمینی خودش را در تمامی کوره ها با بیشترین فشار هیدرولیکی تخلیه میکند و در حقیقت کوره ها همۀ سطوح آبدار و اشباع آب زیرزمینی را قطع و آب را ذرّه ذرّه جمع کرده و به مظهر میرسانند، و طبیعتاً نامناسب ترین حالت زمانیست که حفّاری تونلها به موازات جهت جریان آب زیرزمینی صورت گیرد. پس به عنوان مثال اگر جهت جریان آب زیرزمینی دارای راستای جنوبی- شمالی باشد بهینه ترین وضعیّت این است که کوره های قنات راستای شرقی–غربی داشته باشند. لذا طبیعتاً میبایست قنات ویر، راستای شرقی-غربی دارا باشد تا بیشترین آورد آب و آبدهی را داشته باشد؛ لیکن اگر کسی سازۀ قنات را خوب بشناسد متوجه میشود که چون سازۀ قنات دارای محدودیّتهایی از لحاظ رعایت شیب جهت حرکت آب از کوره ها به سمت مظهر، رعایت شیب سطح زمین (توپوگرافی) و غیره است، احداث آن قنات در راستای مذکور امکانپذیر نبوده است؛ زیرا به علت هم سطح شدن کف میله های تره کار (مادرچاهها) با مظهر، آب نمیتوانست خودش را به مظهر رسانده و تخلیه نماید (اصطلاحاً آب سوار نبود). پس باید چه کرد؟

چارۀ کار همانیست که نیاکان مردم کنجدجان انجام داده اند؛ یعنی حفاری در راستایی نیمه عمود و اصطلاحاً اریب صورت گیرد؛ تا جاییکه هم بیشینۀ آب زیرزمینی را استحصال کند و هم بتواند محدودیّتهای قنات از نظر وجود اختلاف ارتفاع بین عمق مادر چاه و مظهر و نتیجتاً سوار شدن آب تره کار به سمت مظهر را رعایت کند.

حال میتوان دریافت که ایرانیان قدیم با آشنایی و آگاهی بسیار بالا با مسائل آب زیرزمینی و با چه درجه ای از هوشمندی، چنین سازۀ خارق العاده ای را در موقعیّتی بسیار مناسب و با بهینه ترین راستای ممکن حفر نموده اند و توانستند قناتی با این میزان آبدهی را برای اهالی این روستا به ارمغان آورند.

پینوشت:

پژوهش حاضر، حاصل تحقیقات میدانی نگارنده در منطقۀ جغرافیایی کنجدجان میباشد.

https://www.linkedin.com/today/author/0_1ejS2Hi-Nd58_xbI0jvr5p?trk=prof-sm

پژوهشگر: حسین مقدسی

کارشناس ارشد ژئوفیزیک، گرایش ژئوالکتریک از دانشگاه تهران

moghaddasihosein@yahoo.com