آینده روشن ایران در علم نجوم
به گزارش بیان گلپایگان؛ دکتر «جان هرنشاو» John Hearnshaw، رئیس بخش آموزش و توسعه نجوم در اتحادیه بین‌المللی نجوم (IAU) و استاد نجوم دانشگاه کانتربری نیوزلند است. فعالیت اصلی او در زمینه کشف سیارات فراخورشیدی و مطالعه و طیف‌سنجی ستارگان متغیر است.
کتاب «Cosmic Essays» که به مناسبت سال جهانی نجوم منتشر شد یکی از تالیفات هرنشاو بوده که شامل مجموعه مقالاتی درباره ترویج علم نجوم است. هرنشاو عضو کمیته برگزاری مدرسه تابستانی بین‌المللی نجوم در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بود که 3 تا 5 شهریور امسال در تهران برگزار شد. وی در فرصت حضور در ایران در سمینارهای مختلف آماتوری و آکادمیک کشور حضور یافت و از مراکز علمی و ترویجی ایران بازدید کرد. هرنشاو در گفت‌وگو با جام‌جم از فعالیت‌های انجمن بین‌المللی نجوم و فضای دانش نجوم در ایران می‌گوید.
چه شد که سفر به ایران را در برنامه‌های خود قرار دادید؟
مدرسه بین‌المللی تابستانی نجوم حرفه‌ای روزهای گذشته با همکاری IAU در ایران با حضور منجمان حرفه‌ای در مرکز تحقیقات فیزیک و علوم نظری (IPM) برگزار شد. در این مدرسه 36 دانشجوی دکتری و محقق پسادکتری و حدود ده سخنران در حوزه‌های مختلف حضور داشتند. من هم دوست داشتم به ایران بیایم و برگزاری این مدرسه را در کشوری که منجمان زیادی دارد ببینم و گزارشی از فعالیت‌های منجمان ایرانی برای IAU داشته باشم. همچنین فعالیت‌های منجمان آماتور ایرانی هم برای من قابل توجه بود. سخنرانی من در مدرسه تابستانی نجوم راجع به اهمیت آموزش نجوم بود؛ این که چرا باید نجوم را به دانش آموزان و دانشجویان آموزش دهیم و یادگیری نجوم چه مزیتی برای جامعه دارد.
آیا پیش از این برنامه دیگری برای آموزش و توسعه نجوم در ایران برگزار شده بود؟
ما تا به حال برنامه‌ای برای ایران نداشتیم؛ شاید به خاطر کمبود بودجه بوده باشد و این که اطلاعی از فعالیت گسترده منجمان آماتور و حرفه‌ای در ایران نداشتیم، اما من در این سفر فعالیت‌های ایران را در زمینه‌های مختلف نجومی دیدم و میزان مشارکت منجمان آماتور برایم جالب بود. میزان مشارکت و اطلاعات دانشجویان ایرانی نیز در مدرسه تابستانی تحسین‌برانگیز بود. فکر می‌کنم بعد از این، انجمن بین‌المللی نجوم برنامه‌هایی برای برگزاری کارگاه‌های دیگری در ایران تدارک ببیند.
بخش آموزش و توسعه نجوم در انجمن بین‌المللی نجوم چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟
انجمن بین‌المللی نجوم هشت بخش دارد که بخش «آموزش، توسعه و میراث نجومی» یکی از این بخش‌هاست. انجمن بین‌المللی نجوم، دفتری برای برگزاری مدارس بین‌المللی در جهان دارد و معمولا دو برنامه در هر سال برگزار می‌شود. ما در دفتر بخش C، هر سال کشوری که قرار است مدرسه بین‌المللی بعدی در آن برگزار شود را انتخاب می‌کنیم. بخش C شامل چهار کمیسیون آموزش، توسعه، تاریخ و میراث نجوم است. فعالیت‌های این کمیسیون از سال 1346/ 1967 آغاز شده و 38 مدرسه بین‌المللی برای منجمان جوان برگزار شده است. برگزاری این مدارس بهترین کاری است که انجمن بین‌المللی نجوم برای آموزش جوانان انجام داده است. به این دلیل که این دانشجویان جذب انجام پژوهش و تحصیلات تکمیلی در زمینه نجوم می‌شوند و این دانشجویان نسل آینده منجمان را تشکیل می‌دهند.
کمیسیون آموزش، کنفرانس‌های تخصصی در زمینه آموزش نجوم برای دبیران برگزار می‌کند و دبیران سرفصل‌های نجوم را تنظیم می‌کنند. گروه NASE که برنامه‌های آموزشی در این زمینه برگزار می‌کند بین سه تا چهار سال پیش افتتاح شده و شبکه‌ای برای آموزش نجوم در دنیاست. پیش از این بسیاری از دبیران نجوم بودند که تحصیلاتی غیرمرتبط با نجوم و فیزیک داشتند و تخصص کافی برای آموزش نجوم نداشتند. دلیل تشکیل این کمیسیون که دفاتر منطقه‌ای در جهان دارد، آموزش دبیران است.
به چه دلیل عنوان «میراث» در کنار آموزش و توسعه در یک بخش انجمن بین‌المللی نجوم قرار گرفته است؟
میراث، اثر متقابل نجوم و جامعه روی یکدیگر را پوشش می‌دهد و حفظ میراث نجومی تاثیراتی روی آموزش نجوم در جامعه می‌گذارد. برای مثال شما در ایران رصدخانه مراغه را دارید که رصدخانه‌ای بسیار قدیمی و معروف در دنیا با تاریخ 800 ساله است. این بنا یک میراث نجومی و جهانی است که باید از آن بخوبی محافظت شود. نمونه دیگر استون‌هنج در انگلستان است که کاربردهای نجومی دارد. البته کاربردهای دقیق آن مشخص نیست، اما موقعیت خورشید را در آسمان نشان می‌دهد. از این نمونه‌ها یا بناهایی که کاربردهای نجومی داشته‌اند در گوشه و کنار دنیا بسیار داریم. مطالعه این بخش‌ها متفاوت با تاریخ نجوم بوده و برای توسعه دانش نجوم بسیار مهم است.
از طرف دیگر رصدخانه‌های مدرن برای تحقیقات نجومی را باید در نظر بگیریم که آلودگی نوری آنها را تهدید می‌کند. بسیاری از رصدخانه‌هایی که در قرن نوزدهم میلادی ساخته شده‌اند، اکنون میان آلودگی نوری شهرها هستند و کاربرد اصلی خود را از دست داده‌اند. در کشور شما، رصدخانه ملی ایران در کوه‌های گرگش کاشان در حال ساخت است و باید برای آلودگی نوری شهر کاشان برنامه‌ریزی شود. آلودگی نوری تا فاصله 50 کیلومتری از شهرها نقش مهمی در تاریکی آسمان دارد و می‌تواند برای رصدخانه‌ها مشکل‌ساز شود.
چه راهکاری برای کنترل آلودگی نوری در جهان توصیه می‌شود؟
مشکل آلودگی نوری فقط برای انجام کارهای تحقیقاتی مساله‌ساز نیست. ما مقوله‌ای به نام «گردشگری نجومی» داریم که گردشگران برای رصد ستارگان به مکان‌هایی که آسمان تاریک دارد سفر می‌کنند. آنها برای رصد آسمان به آسمان تاریک نیاز دارند و کنترل آلودگی نوری از این جهت حائزاهمیت است؛ گردشگر سفر نمی‌رود که آسمانی بدون ستاره را با وجود آلودگی نوری ببیند. گردشگری نجومی روی موضوع توسعه نجوم نیز تاثیر می‌گذارد و به اقتصاد هم کمک زیادی می‌کند. اکنون در چین، ژاپن، آمریکای شمالی و کشورهای اروپای غربی آلودگی نوری مساله بسیار مهمی است. ما در نیوزیلند هر سال میزبان هزاران گردشگر چینی هستیم که مزایای اقتصادی زیادی برای کشور ما دارد.
به نظر شما دانش نجوم و ترویج این علم چقدر می‌تواند برای پیشرفت علمی ایران مفید باشد؟
نجوم رصدی، مردم و بخصوص جوانان را شیفته خود می‌کند و این جذابیت می‌تواند دانش‌آموزان و دانشجویان را به یادگیری دانش و فناوری تشویق کند. دانشجویان بسیاری در دانشگاه، نجوم، فیزیک یا علوم مهندسی می‌خوانند که در نوجوانی نجوم و فضا آنها را شیفته یادگیری کرده است. از سوی دیگر منجمان حرفه‌ای برای انجام تحقیقات خود به رصدها و اطلاعات منجمان آماتور نیاز دارند. علم فیزیک مفاهیم بنیادی را آموزش می‌دهد که بسیاری از آنها در نجوم کاربردهای جالبی پیدا می‌کنند.
فضای جامعه نجوم در ایران و نقش ایران در برنامه‌های بین‌المللی را چطور می‌بینید؟
من تحت تاثیر فعالیت‌های منجمان آماتور و حرفه‌ای ایران قرار گرفته‌ام. در ایران استعدادهای زیادی وجود دارد و آینده ایران در نجوم و اخترفیزیک روشن است. جوانان ایرانی بسیار مشتاق و علاقه‌مند به یادگیری دانش هستند. رصدخانه ملی ایران در حال ساخت است و بهترین رصدخانه در این بخش از آسیا خواهد بود. من راجع به گروه رصد اختفاهای نجومی در ایران شنیده‌ام و همچنین تیم ملی المپیاد نجوم ایران که بسیار قوی است. دانش‌آموزان و دانشجویان ایرانی در زمینه علوم نظری نجوم بسیار قوی هستند.
پیشنهاد دکتر «هرنشاو» برای توسعه نجوم در ایران
به نظر من منجمان ایرانی در حوزه‌های مختلف می‌توانند همکاری بیشتری با خارج از ایران داشته باشند. نجوم موضوعی بین‌المللی است و اگر منجمان ایرانی بتوانند نظر منجمانی از کشورهای دیگر برای همکاری‌های علمی را جلب کنند، پیشرفت‌های بزرگی پیش رو دارند. تاجیکستان کشور خوبی برای توسعه همکاری‌های بین‌المللی برای ایران است، هم به دلیل همزبانی این کشور با ایران و هم سطح بالای نجوم و تجهیزات نجومی این کشور. پروژه جمینی، تلسکوپ SKAو خیلی از پروژه‌های بزرگی که در حال راه‌اندازی است نیاز به همکاری‌های بین‌المللی دارد و ایران هم می‌تواند در آنها مشارکت کند. ایده‌های منجمان باید به اشتراک گذاشته شود تا تحقیقات با سرعت بیشتری رشد کند و زودتر به نتیجه برسد.
انجمن بین‌المللی نجوم (IAU)
اتحادیه بین‌المللی نجوم (IAU) از سال 1298/ 1919 با هدف آموزش و پژوهش در حوزه نجوم آغاز به کار کرده است. اعضای این اتحادیه از سراسر جهان انتخاب می‌شوند و منجمان حرفه‌ای هستند که در کنار سازمان‌هایی که در زمینه نجوم آماتوری فعالیت دارند، به پژوهش و آموزش در حوزه‌های نجوم و اخترفیزیک می‌پردازند. وظیفه نامگذاری اجرام آسمانی و هرگونه عوارض سطحی مرتبط با این اجرام نیز بر عهده این اتحادیه است. همچنین گروه نامگذاری بارش‌های شهابی، وظیفه نامگذاری و جمع‌آوری داده‌های بارش‌های شهابی را دارد. فعالیت‌های علمی و آموزشی اتحادیه بین‌المللی نجوم در هشت بخش و بیش از 35 کمیسیون تخصصی را در تمام زمینه‌های نجوم شامل می‌شود و فعالیت کلیدی اتحادیه بین‌المللی نجوم برگزاری جلسات علمی مشترک با همه اعضای این اتحادیه است. اتحادیه بین‌المللی نجوم در راستای ترویج، آموزش و توسعه نجوم فعالیت می‌کند. برگزاری برنامه‌های سال جهانی نجوم (سال 2009) با همکاری یونسکو و با مشارکت 800 میلیون نفر از 148 کشور جهان بزرگ‌ترین برنامه آموزشی ترویجی این اتحادیه بود. ایران نیز مشارکت زیادی در فعالیت‌ها و برنامه‌های سال جهانی نجوم داشت و برنامه‌هایی مثل جهان در شب (TWAN) و صلح ستارگان (StarPeace) از پروژه‌های موفقیت‌آمیز ایران در این سال بود.