نیاکان مردم گلپایگان چگونه با بهره گیری از طبیعت پیرامون خود، زیرساختهای تمدن این شهر را بنا نهادند؟

پژوهشگر: حسین مقدسی

دانش آموختۀ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک (گرایش ژئوالکتریک) از دانشگاه تهران.

Moghaddasihosein@Yahoo.com

مقدمه:

از عواملی که باعث میشدند که نیاکان قدیم، یک محدودۀ جغرافیایی را به عنوان سکونتگاه دائم خویش انتخاب کنند میتوان به نحوه و میزان دسترسی به آب، حاصلخیزی زمین، شرایط اقلیمی، دسترسی به مصالح ساختمانی، فلزات پایه و نظیر اینها یاد کرد. حال در این مقاله بنده قصد دارم از این دیدگاه به این مسئله نگاه کنم که چرا و چگونه نیاکان مردمان شهرستان گلپایگان این منطقه را به عنوان سکونتگاه دائمی خود برگزیده اند و اینکه آنان چگونه توانسته اند به بهترین شکل از شرایط محیطی پیرامون خود بهره گیری نمایند و تمدن بزرگی که در دشت فعلی گلپایگان واقع است را بنا نهند؟

در این پژوهش به چهار عامل اصلی، مهم و تأثیرگذار ظهور شهرنشینی و مدنیّت در شهرستان گلپایگان اشاره میشود.

الف) از منظر نحوۀ تأمین آب:

استفاده از تکنیک منحصر بفردی به نام «قنات»[1] در زمانیکه هنوز موتور پمپی وجود نداشت، میتوانست آب زیرزمینیی که از ارتفاعات منطقه به سوی دشت گلپایگان حرکت میکرده را به صورت ثقلی به سطح آورده و از آن برای مشروب کردن اراضی کشاورزی استفاده کرد؛ لذا به غیر از معدود روستاهایی که از طریق رودخانه مشروب میشدند، اکثر قریب به اتفاق قریات شهرستان گلپایگان از طریق حفر قنات در سه راستای عمده مشروب میشده اند:

1- قنواتی که در راستا و به موازات رودخانۀ فصلی خوانسار حفر شده اند و به نوعی آب زیرزمینی ای که از سمت خوانسار حرکت میکند را استحصال میکردند، نظیر: قنات بی بدیل و استثنایی سفالزن گوگد، قنوات روستاهای نیوان نار، نیوان ابتکار، رباط ملکی و… .

2- قنواتی که آب زیرزمینی ای را که از سمت روستای تیکن به سمت دشت گلپایگان حرکت میکند را استحصال میکردند، مانند: قنات ویر روستای کنجدجان، قنات روستای وداغ و… .

3- قنواتی که به موازات رودخانۀ اناربار حفر شده اند، همانند: قنوات روستاهای رباط سرخ و سعید آباد و … .

از لحاظ کیفیّت آب هم به علت اینکه سازندهای تبخیری در منطقۀ مذکور گسترش چندانی ندارند، آب زیرزمینی استحصال شده از لحاظ PH و EC دارای کیفیّت نسبتاً خوبی بوده و قابل شرب و زرع است.

به نظر نگارنده در صورتیکه این قنوات در این مناطق حفر نمیگردیدند و آب زیرزمینی این قناتها به سطح آورده نمیشدند، همان آب زیرزمینی به سمت مناطق شمالی (دشت شمال) حرکت میکرده و از کیفیّت آب نیز به شدّت کاسته میگردیده (شور میشد) و بدون هیچگونه بهره برداری، از دسترس خارج میگردیده است؛ و این اوج تفکر خلاقانۀ مردمان قدیم را میرساند که چگونه با حفر قنات در موقعیّت و راستای مناسب، مانع از دسترس خارج شدن این حجم از آب میشده اند.

ب) از لحاظ حاصلخیزی زمین:

خاک زراعی دشت گلپایگان که در حقیقت از لحاظ زمین شناسی آبرفت عهد حاضر این دشت محسوب میگردد، عمدتاً از فرسایش ارتفاعات مناطق غربی و جنوبی حاصل شده است؛ بدین نحو که رودخانه های اناربار و خوانسار بخش عمده ای از رسوبات خود را در دشت گلپایگان تخلیه کرده اند. جنس این ارتفاعات بیشتر آهکی و شیستی و اسلیتی بوده، و طبیعتاً به علت عدم حضور سازندهای تبخیری نظیر ژیپس(گچ)، نمک، سیلویت و غیره در این ارتفاعات، رسوباتی که پس از فرسایش آنها در دشت گلپایگان تخلیه شده اند هم دارای درصد پایینی از این نوع کانیها بوده و طبعاً دارای حاصلخیزی نسبتاً خوبی هستند و PH و EC نسبتاً مطلوبی هم جهت کشاورزی دارند. هر چند هرچه به شمال دشت حرکت کنیم، به علت ریزدانه شدن و رُسی و سیلتی شدن رسوبات، از میزان حاصلخیزی خاک هم کم میشود.

ج) از لحاظ دسترسی به مصالح ساختمانی مناسب:

یکی از اصلیترین موضوعات برای انتخاب یک سکونتگاه مدنی، دسترسی به مصالح ساختمانی جهت احداث یک سرپناه مناسب بوده است. مردم قدیمی که به این منطقه وارد شده اند به خوبی تشخیص داده اند که میتوان از ارتفاعات آهکی موجود در منطقه، سنگ آهک استخراج و از آن برای پی و زیربنای سازه ها استفاده کرد. همچنین با ساخت کوره های آهک پذیری، مادۀ مورد نیاز برای ملات بسیاری از سازه ها، یعنی شفتۀ آهک[2] را تولید کنند. از سوی دیگر با تیزبینی متوجه شده اند که در حوالی روستای اسفرنجان رسوبات بسیار دانه ریز (رسی و سیلتی) به صورت بسیار خالص تمرکز پیدا کرده است و لذا مواد اولیّه جهت ساخت آجرهای با کیفیّت بالا در این منطقه وجود دارد و طبیعتاً کوره های آجرپزی هم در این منطقه متمرکز شده اند. از این رو نیاکان این شهر توانسته اند مواد اولیّۀ مورد نیاز برای احداث سازه هایشان را با تیزبینی خاصی فراهم کنند.

د) از منظر دسترسی به فلزات پایه و فلزات گرانبها:

سرب یکی از مهمترین و پرکاربردترین فلزات در روزگار قدیم بوده و از جنبه های سازه ای، صنایع رنگ، صنایع نظامی و… نیز کاربرد داشته است. این در حالیست که در اطراف شهر گلپایگان چندین پتانسیل معدنی فلزات سرب و روی وجود دارد که بسیاری از آنها در حال حاضر تبدیل به معدن شده اند. معادنی نظیر: بابا شیخ، صالح پیغمبر، دره نقره، چادرگی و غیره؛ و مردمان آن روزگار، تکنولوژی استحصال سرب از کانی سولفیدی گالن (PbS)[3] را به دست آورده بوده اند و آثار معدنکاری قدیمی (شدادی) در تمامی این معادن دیده شده است. دربارۀ فلزات دیگری نظیر آهن و مس هم هر چند در منطقه پتانسیلهای ضعیف معدنی این فلزات دیده شده، لیکن نگارنده تاکنون گزارشی درباره فعالیّتهای معدنکاری و استحصال فلزات مذکور در این منطقه مشاهده نکرده است.

اما در مورد فلزات گرانبها هم ذکر یک نکته بسیار جالب به نظر میرسد و آن حضور ناحیه ای به نام دره نقره در شهرستان گلپایگان است که علاوه بر وجود کانیهای سرب و روی در این منطقه، شاخص غنی شدگی بسیار بالایی از فلز گرانبهای نقره هم در آن گزارش شده است (تا 1000 گرم بر تن (1000PPM))، که بر اساس اطلاعات نگارنده، بالاترین میزان غنی شدگی نقره در سرتاسر ایران میباشد؛ لذا نیاکان این شهر با دانش فنی آن روزگار میتوانستند این فلز گرانبها را استحصال کنند، و قاعدتاً وجه تسمیه نام این دره هم به علت شناخت مردم بر وجود درصد بالایی از نقره در این محدوده است.

از سوی دیگر حضور پتانسیل معدنی دیگری در نزدیکی شهر گلپایگان با نام معدن طلای موته و کارهای شدادی (معدنکاری قدیمی) با وسعت بسیار در آن هم مؤید استحصال طلا از کانسنگ موجود در آن منطقه بوده است.

همچنین از جنبه های دیگری نظیر موقعیّت نسبتاً مناسب شهر گلپایگان از لحاظ لرزه خیزی، شرایط اقلیمی مناسب، وضعیّت توپوگرافی مطلوب و… نیز میتوان این سکونتگاه مدنی را بررسی کرد، لیکن این جنبه ها از اهمیّت کمتری نسبت به موارد صدر الذکر برخوردار هستند.

در مجموع میتوان چنین نتیجه گرفت که نیاکان و پیشینیان مردم گلپایگان توانسته اند به بهترین شکل با بهره گیری و استفادۀ آگاهانه از طبیعت پیرامون خود همچون: چگونگی تأمین آب شرب مورد نیاز، وضعیّت حاصلخیزی زمین، دسترسی به مصالح ساختمانی مناسب و نیز دسترسی به فلزات پایه و گرانبها، زیرساختهای مورد نیاز برای ایجاد و شکلگیری یک سکونتگاه مدنی را فراهم سازند.

* پژوهش حاضر حاصل کاوش و تحقیقات میدانی پژوهشگر در منطقۀ جغرافیایی گلپایگان میباشد.

پی نوشت:

1- قنات، تشکیل شده از یک دهانه که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کورۀ زیرزمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط میسازد. چاه ها که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته میشود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویۀ کانال زیرزمینی را نیز انجام میدهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار میرود.

آغاز قنات نیز، همان دهانۀ قنات است که «مظهر قنات» نامیده میشود. مظهر قنات جاییست که آب از دل قنات بیرون می آید و ظاهر میشود و میتواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات هم «پیشکار قنات» نامیده میشود که قسمتهایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت «آبده قنات» نامیده میشود.

http://hamshahrionline.ir/details/163658

2- آهک شکفته همان آهک زنده CaO است که در اثر ترکیب شدن با آب تبدیل به آهک شکفته یا آهک مرده و یا آهک آب دیده میگردد. نام شیمیایی ترکیب آن «کلسیم هیدروکسید» است. آهک زنده میل ترکیبی شدیدی با آب دارد. فرمول این ترکیب بدین شکل است: Cao + H2O − > Ca (OH)2 + Q

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%87%DA%A9_%D8%B4%DA%A9%D9%81%D8%AA%D9%87

3- گالن، کانی طبیعی سولفید سرب و اصلیترین کانی فلز سرب در معادن سرب میباشد. این کانی فلزی معمولاً همراه با اسفالریت در معادن سرب و روی دنیا استخراج میگردد. گالن همچنین با فلوئوریت و کلسیت همراهی میشود.

http://www.ngdir.ir/Mineral/PMineralDetail.asp?PID=611