اصول موفّقیّت در امر به معروف و نهی از منکر (5)

5- رعایت مراتب
1/5: ضرورت رعایت مراتب در امر به معروف و نهی از منکر
اشاره شد که هدف نهایی از امر به معروف و نهی از منکر، تأثیر آن است. مقصود آن می باشد که با اجرای این فریضه، بندگان به معروف‌ها روی بیاورند و از منکرات بازایستند. از این رو باید به جنبه عملیّاتی این فریضه، توجّه بسیاری نشان داد. کاربست این فریضه، تابع منطق ساده‌ای است و آن حرکت از ساده به دشوار است. در این جا مقصود نه عقده‌گشایی است و نه کینه‌کشی. شارع مقدّس کیفیّت و روش‌های امر و نهی را در اختیار عقل و فکر ما گذاشته است. بدین ترتیب، سخن از شیوه واحد و قالب معیّن کارگشا نیست. در این جا چند نکته باید مورد توجّه قرار گیرد:
نخست آن که این واجب شرعی بر خلاف سایر واجبات عبادی که بطور مطلق از ما خواسته شده و نمی‌توانیم تأثیر آن‌ها را مشخّص کنیم، دقیقاً مشروط و منوط به تأثیر است و لذا همواره این مسأله باید مدّ نظر باشد.
دوّم آن که چنین نیست که همیشه امر و نهی‌شونده پایین‌تر و کم‌شخصیّت‌تر از آمر و ناهی باشد؛ بلکه او نیز انسانی است با حقوقی همسنگ آمر یا ناهی و چه بسا از نظر انسانی و اخلاقی از او برتر باشد. به همین دلیل، تحقیر او و آزردنش خلاف شرع و حرام است.
و سوّم آن که هدف از اجرای این فریضه، اجرای آن با هر شکل و به هر قیمتی نیست؛ بلکه شیوه‌های اجرایی نیز باید صحیح، مشروع و اخلاقی باشد. اساساً هدف مقدّس از طریق بکار گرفتن وسیله مقدّس بدست می‌آید نه وسیله نامشروع و غیراخلاقی.
با ملاحظه این نکات است که موضوع مراتب امر به معروف و نهی از منکر در فقه و اخلاق ما مطرح شده است و از ما خواسته‌اند تا این مراتب را حتّی المقدور رعایت کنیم. منظور از رعایت کردن این منطق آن است که بیش‌ترین نتیجه را با کم‌ترین هزینه بدست آوریم و گره‌ای را که با دست گشوده می‎شود، با دندان نگشاییم. بدین خاطر، الگوی کلّی مراتب آن بر اساس سه مرتبه شکل گرفته است و فقها بر آن رفته‌اند که این مراتب از احساس قلبی و ابراز ناراحتی، اظهار به زبان و برخورد فیزیکی(البتّه در موارد خاصّ و با شرایطی) تشکیل می‌گردد. البتّه هر یک از این مراتب خود دارای سطوح دیگری است است که آمر و ناهی بر پایه شناختی که از مخاطبان و جامعه خود دارد، می‌تواند آن‌ها را شناسایی کرده و بکار بندد. حضرت امام خمینی(ره) در تبیین همین موضوع می‌فرمایند: «برای امر به معروف و نهی از منکر مراتبی است و جایز نیست با احتمال حاصل شدن مقصود از مرتبه پایین، به مراتب دیگر عمل شود».(توضیح المسائل، مسأله 2804)
إن شاء ا… در شماره‌های بعد به توضیح جداگانه هر یک از مراتب یاد شده خواهیم پرداخت.

حسین ناطقی