محتشم شاعر مرثیه های سوزان

محرم « ماه پیروزی خون بر شمشیر» ماه حماسه ی حسینی و ماه مصیبت اشرف اولاد آدم و خاندان مطهّر و صبورش را عزا گرفته ایم. بهتر آن دیدم که این نوشته ی هر چند کوتاه را که پیرامون ادبیات و معرفی یکی از شاعران این کشور هنرپرور است اختصاص دهم به شمس الشّعرا کمال الدّین محتشم کاشانی، شاعر نیمه ی قرن دهم هجرت.

او رسالت آیینی خود را با سرودن مرثیه ی دوازده بندش نسبت به واقعه ی جانسوز کربلا ثابت و استادیش را در سرودن شعر اثبات کرده است. دوازده بند، مرثیه ای که اگر نگوییم بی نظیر، به طور یقین کم نظیر است. مولانا محتشم به طوری که در بیشتر تذکره ها آمده؛ نامش علی و فرزند خواجه میر احمد است. اما در مورد سال تولدش تاریخ دقیقی در دست نیست ولی بطور قطع در سال 996 وفات یافته و در کاشان مدفون گشته است.

این شاعر نیک یاد، در زمان صفویه و و حکومت شاه طهماسب زندگی می کرده و مورد عنایت او بوده است و در قصایدش مکرر سلطان را مدح کرده است تا جایی که یک بار قصیده ای در مدح شاه صفوی ساخته و فرستاده و بنا به گفته ی دکتر صفا در تاریخ ادبیات از قُول اسکندر بیک منشی، شاه، به محتشم پیام می دهد که من راضی به مدح خودم نیستم این کار را در حق شاه ولایت حضرت علی (ع) و ائمه ی معصومین سلام الله علیهم انجام دهید و مدحشان را مغتنم شمارید و به همین دلیل محتشم مرثیه ی 12 بندش را سروده به محضر سلطان می فرستد و صله ای درخور دریافت می دارد.

در مورد سبک محتشم؛ درست در زمانی که شاعران بسیاری روانه ی هند شدند و سبک هندی را – که حرف و حدیثی بسیار دارد و در حوصله ی کار ما نیست – بوجود آوردند، محتشم شیوه ی شاعران پیشین از جمله سعدی و جامی را در قصیده و غزل دنبال کرد که به سبک عراقی معروف بود و در عین حال محتشم با وحشی بافقی، دوستی و مشاعره و مراوده ی زیادی داشت. از سویی دیگر گر چه تخصص محتشم در قصیده است اما در غزل هم گاهی به مراحل والایی رسیده، به طوری که بعضی از غزلیات او مورد استقبال شعرایی همچون هاتف اصفهانی و دیگران قرار گرفته است. اما کار درخشان محتشم 12 بند مرثیه ی اوست که پس از سالیان دراز هنوز مورد توجه صاحبدلان و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت است.

برای کسانی که خواهان مطالعه ی بیشتر در مورد محتشم  هستند منابع و مآخذ زیر را به عنوان نمونه معرفی می کنم؛

– گنج سخن دکتر ذبیح ا… صفا – آتشکده ی آذر چاپ بمبئی صفحات 247 تا 251 «تذکره است» – تذکره ی نصر آبادی صفحات 472 تا 474 – عالم آرای عباسی چاپ تهران 1350 صفحات 179 و 180 – و بسیاری دیگر که نیاز به ذکر نیست… همچنین دیوان کامل محتشم با مقدمه و پیش گفتار محمد اسماعیل مِهرعلیِ گَرَکانی در کتاب فروشی محمودی به چاپ رسیده که چاپ اولش  1344 است.

در پایان برای تبرک کلام، ابیاتی از بند 6 ترکیب بند معروف را  نه بصورت کامل، که با انتخاب می آوریم و باب سخن را می بندیم.

ترسم جزای قاتل او چون رقم زنند

یکباره بر جریده ی رحمت قلم زنند

ترسم از این گناه شفیعان روز حشر

دارند شرم کز گنَه خلق دم زنند

آه از دمی که با کفن خون فشان ز خاک

آل علی چو شعله ی آتش علَم زنند

جمعی که زد به هم صفشان شورِ کربلا

در حشر صف زنان صف محشر به هم زنند

پس بر سَنان کنند سَری را که جبرئیل

شوید غبار گیسویش از آب سلسبیل

من ا… توفیق